Τουρισμός και οικονομική κρίση

Πρόλογος

Για να γίνει κατανοητό στον απλό κόσμο που δεν γνωρίζει η υψηλή οικονομική σημασία του τουρισμού θα σας πω την ιστορία του Bodrum.

Το Bodrum, η γνωστή Αλικαρνασσός σε εμάς τους Έλληνες, ερημώθηκε εντελώς όταν λίγο μετά το 1400 κατακτήθηκε από τους Οθωμανούς Τούρκους. Έκτοτε υπήρξε ένα μικρό χωριουδάκι χωρίς σπουδαία οικονομική σημασία στα πλαίσια μιας μεγάλης χώρας.

http://greekrider.blogspot.com/

Στην συνέχεια το Bodrum αναπτύχθηκε οικονομικά λόγω του τουρισμού και το 2000, δώδεκα χρόνια πριν, το Bodrum είχε πληθυσμό 32.000 κατοίκους. Σήμερα, δώδεκα χρόνια μετά, το Bodrum έχει πληθυσμό όσο σχεδόν η Λάρισα, δηλαδή πάνω από 120,000 κατοίκους !!

Αυτό σίγουρα θυμίζει την ιστορία των Κινέζων που ίδρυσαν πόλεις στα τέλη της δεκαετίας του 1970 οι οποίες σήμερα έχουν μετεξελιχθεί σε μεγάλα αστικά και εμπορικά κέντρα. Τι μεσολάβησε και μια μικρή τουρκική κωμόπολη 4πλασίασε τον πληθυσμό της σε μόλις 12 χρόνια;

Αυτό που συνέβη είναι το θαύμα του τουρισμού. Ο τουρισμός είναι ικανός να μετατρέψει μικρά χωριουδάκια σε μεγάλες πόλεις όπως έκανε στο Bodrum τα τελευταία 10 χρόνια ή όπως έκανε και σε πολλά άγονα μέρη της Ελλάδος τα τελευταία 30 χρόνια. Αυτό βέβαια μπορεί να μην είναι καλό από άλλες απόψεις (π.χ. περιβάλλον) αλλά αυτό είναι θέμα μιας άλλης συζήτησης, εδώ μιλάμε για την επίπτωση του τουρισμού στην hard core οικονομία. 

Αυτά έγιναν λοιπόν στο Bodrum τα οποία τα αναφέρω ως ένα αντιπροσωπευτικό και χαρακτηριστικό παράδειγμα των επιπτώσεων του τουρισμού. Και περνάμε τώρα παρακάτω στην ελληνική περίπτωση.

Οικονομικά Στοιχεία για Ελλάδα

Παλαιότερα όσοι μιλούσαν για τα οφέλη του τουρισμού μετρούσαν κυρίως τα έσοδα (μέσω του συναλλάγματος) από τις κύριες τουριστικές επιχειρήσεις όπως είναι οι διανυκτερεύσεις χωρίς να υπολογίζουν τις διάφορες πιο περίπλοκες παραγωγικές πολλαπλασιαστικές διαδικασίες. Οι έρευνες που έγιναν ανέδειξαν τον πολλαπλασιαστή εσόδων του τουρισμού στην Ελλάδα ως έναν από τους μεγαλύτερους στον κόσμο. Δηλαδή στην Ελλάδα ο τουρισμός επηρεάζει περισσότερο από ότι σε άλλες χώρες μέσω παραγωγικών διασυνδέσεων, άλλους τομείς δραστηριότητας.

Έτσι, σήμερα υπολογίζεται ότι η τουριστική κατανάλωση επηρεάζει το 60% των κλάδων της ελληνικής οικονομίας, συμβάλει καθοριστικά στην ανάπτυξη της οικονομίας και φτάνει πάνω από το 17% του ΑΕΠ. Τα δε τελευταία 4 χρόνια της τρέχουσας οικονομικής κρίσης όπου το ΑΕΠ έχει υποστεί κοντά στο 20% καθίζηση ενώ αντίθετα ο τουρισμός έμεινε περίπου σταθερός, σήμερα η συνεισφορά του τουρισμού στο ΑΕΠ της χώρας πρέπει να είναι ακόμη μεγαλύτερη από το 20% και σε ποσό πάνω από τα 40 δις ευρώ όπως μπορείτε να δείτε και στον παρακάτω πίνακα:

Ιδιαίτερο χαρακτηριστικό του τουρισμού είναι και η περιφερειακή του αναπτυξιακή δομή. Η Ελλάδα είναι μια χώρα της οποίας ο μισός πληθυσμός είναι συγκεντρωμένος στο λεκανοπέδιο Αττικής. Εκεί είναι συγκεντρωμένες οι μεγάλες επιχειρήσεις, εκεί είναι συγκεντρωμένο το εισόδημα και οι περισσότερες υποδομές. Ακόμη στην περίοδο προ της κρίσης πολλές αγροτικές και περιφερειακές περιοχές της Βορείου Ελλάδος, της Πελοποννήσου, της Στερεάς Ελλάδος, της Ηπείρου, Θράκης και αλλού, παρουσίαζαν σημάδια οικονομικής αποσύνθεσης. Με παράδειγμα την ανεργία σε ύψος άνω του 20% ή και 30% την περίοδο προ της κρίσης σε πολλά σημεία των παραπάνω περιοχών και χωρίς κάποιο ορατό σχέδιο ή προοπτική ανάπτυξής τους.

Αντίθετα, όπως έδειξα στην αρχή αυτού του ποστ το Bodrum με τον τουρισμό 4πλασίασε τον πληθυσμό του και ακόμη περισσότερο την οικονομική του ευμάρεια. Αυτό το φαινόμενο παρατηρείται και στην Ελλάδα στις τουριστικές περιοχές του Νοτίου Αιγαίου, Χαλκιδικής, Κρήτης, Ρόδου-Δωδεκανήσων, Ζακύνθου κτλ.

 Ενδεικτικά αναφέρω στον παρακάτω πίνακα την εξέλιξη του πληθυσμού σε κάποιες γνωστές ελληνικές τουριστικές περιοχές οι οποίες αύξησαν τον πληθυσμό τους από το 1961 έως το 2001 σε ποσοστά που φτάνουν και πάνω του 50% όταν άλλες ελληνικές περιφερειακές περιοχές αποδεκατίστηκαν με τον πληθυσμό να κατευθύνεται στην Αθήνα.

Η αύξηση του πληθυσμού βεβαίως δεν είναι κάτι τυχαίο. Οι άνθρωποι φεύγουν από φτωχές περιοχές με μεγάλη ανεργία και πάνε σε πιο πλούσιες περιοχές με εργασία. Έτσι, όπως φαίνεται στον επόμενο παρακάτω πίνακα, στις πρώτες θέσεις ευημερίας πανελλαδικά είναι όλες οι τουριστικές περιοχές. Κάτι που δικαιολογεί την μεγάλη αύξηση του πληθυσμού σε αυτές τις περιοχές όπως και την αύξηση του πληθυσμού σε περιοχές όπως το Bodrum.

Σήμερα δε που η επίσημη ανεργία στην Ελλάδα έχει ξεπεράσει το 22% πρέπει να αναφερθεί ότι η άμεση και η έμμεση συνεισφορά του τουρισμού στην απασχόληση φτάνει το νούμερο των 1,000,000 νόμιμων εργαζομένων (δείτε τον επόμενο πίνακα), γιατί υπάρχει και η ανασφάλιστη και η αδήλωτη εργασία. Επειδή η πλειοψηφία των τουριστικών επιχειρήσεων είναι από μικρές έως μεσαίες, προσωπικά πιστεύω ότι η ανασφάλιστη-αδήλωτη εργασία ξεπερνάει το 30%. Σήμερα λοιπόν περισσότερο από ποτέ φαίνεται η σημαντική αξία αυτού του +1 εκατομμυρίων επίσημων θέσεων εργασίας οι οποίες δεν επηρεάζονται κυρίαρχα από την κατάσταση της εγχώριας υπό κατάρρευση οικονομίας αλλά από την κατάσταση της διεθνούς οικονομίας. Έτσι, αυτοί οι +1 εκατομμύριο άνθρωποι έχουν δουλειά ακόμη και σήμερα που η οικονομία κατέρρευσε και χρεοκοπήσαμε από προχτές και επίσημα. Και ενώ απολύονται ακόμη και δημόσιοι υπάλληλοι οι άνθρωποι στον τουρισμό παρά τις όποιες μεγάλες δυσκολίες που αντιμετωπίζουν (κυρίως λόγω ακριβού ευρώ), ζουν και βασιλεύουν και ζουν την οικογένειές τους σε μια περίοδο που ολόκληροι πληθυσμοί της βορείου ή ηπειρωτικής Ελλάδος ζούνε ακόμη με δανεικά ή απλά αργοπεθαίνουν μέσα στην φτώχεια.

Γιατί τα λέω τώρα όλα αυτά;

Τα λέω όλα αυτά τώρα γιατί βλέπω ότι οι άνθρωποι γύρω μου είναι εντελώς παιγμένοι και δεν βλέπουν την τύφλα τους. Λογικοί άνθρωποι και επιστήμονες έχουν αρχίσει και παραλογίζονται έντονα μέσα στο γενικότερο κλίμα τρέλας που μας έχουν πουλήσει οι πολιτικοί για να σώσουν τα τομάρια τους. Έχει για παράδειγμα ξεκινήσει μια συζήτηση για τα πετρέλαια στο Ιόνιο, Νότια της Κρήτης και σε άλλες περιοχές, συζήτηση που έχει δημιουργήσει υπέρμετρες ελπίδες στον κόσμο, ίσως άλλωστε αυτός ήταν ο λόγος που ξεκίνησε τόσο έντονα. Πολλοί νομίζουν ότι σωζόμαστε με τα πετρέλαια. Τα πράγματα όμως δεν είναι ακριβώς έτσι.

Ας υποθέσουμε ότι είμαστε τόσο μάγκες που βρίσκουμε παντού μεγάλα αποθέματα πετρελαίου και φυσικού αερίου, ας πούμε στο επίπεδο της Νορβηγίας με το +$55,000 κατά κεφαλήν εισόδημα. Ξέρετε τότε τι ποσά θα κερδίζαμε κάθε χρόνο; Το πολύ 10 δις ευρώ όταν οι μισθοί και οι συντάξεις κάθε χρόνο μας κοστίζουν περίπου 20 δις ευρώ. Δεν είναι λίγα θα μου πείτε, και καλύπτουμε και τις εγχώριες ανάγκες μας. Αλλά αυτό είναι ένα από τα πιο αισιόδοξα σενάρια που μπορώ να σκεφτώ. Άσε που με τους ίδιους ανθρώπους θα ήταν απλά σαν να χύναμε τα πετρέλαια στον υπόνομο αφού θα τα σκορπούσαν άσκοπα και αυτά μέχρι να ξανά χρεοκοπήσουμε.

Αν συγκρίνετε όμως τα παραπάνω υπέρ αισιόδοξα νούμερα, ακόμη και αν δεν χρειαζόταν για να τα επιτύχουμε και να τα διατηρήσουμε να δίνουμε τουλάχιστον τα μισά από αυτά κάθε χρόνο σε στρατιωτικούς εξοπλισμούς, ακόμη και τότε, δεν συγκρίνονται με τα ήδη υπάρχοντα οικονομικά οφέλη από τον τουρισμό που περιέγραψα παραπάνω.

Ο τουρισμός λοιπόν είναι ένα έσοδο για την Ελλάδα που έχει κρατήσει τα απομονωμένα ελληνικά νησιά μας του ανατολικού αιγαίου σε ζωή και κάθετα ανοδική οικονομική ανάπτυξη, μια δραστηριότητα εντάσεως ανθρωπίνου δυναμικού που χρειάζεται μεγάλα ποσοστά απασχόλησης (σε αντίθεση π.χ. με ένα αυτοματοποιημένο εργοστάσιο) και η οποία δραστηριότητα υπερβαίνει σε  απόδοση ακόμη και τα πιο αισιόδοξα σενάρια που μπορούμε να σκεφτούμε με την πιθανή εύρεση υδρογονανθράκων στην Ελλάδα.

Έχει λοιπόν ο τουρισμός στην Ελλάδα την τεράστια προτεραιότητα που του αναλογεί ως αναπτυξιακός μοχλός της ελληνικής οικονομίας;

Όπως φαίνεται στον παρακάτω πίνακα τα τελευταία 30 περίπου χρόνια έγιναν μόλις 38 διατριβές από ελληνικά ΑΕΙ με αντικείμενο τον τουρισμό! Ακόμη πιο ενδεικτικό το ότι στα τρία κύρια οικονομικά πανεπιστήμια της χώρας: Οικονομικό Πανεπιστήμιο (πρώην ΑΣΟΕΕ), Πανεπιστήμιο Πειραιά (πρώην ΑΒΣΠ), Πανεπιστήμιο Μακεδονίας (πρώην ΑΒΣΘ) έχουν γίνει μόλις 13 σχετικές διδακτορικές διατριβές την ώρα που λόγω της σημαντικότητας του αντικειμένου για τη χώρα οι διατριβές θα έπρεπε κατά τη γνώμη μου να είναι πολύ πάνω από 100. Το ίδιο διάστημα φαντάζομαι πόσες θα ήταν οι διδακτορικές διατριβές πανελληνίως σε κοινωνιολογικά και φιλολογικά θέματα.....Ταυτόχρονα οι σχολές τουριστικών επιχειρήσεων σε ΤΕΙ της χώρας έχουν πολύ χαμηλές βάσεις που πέφτουν όλο και περισσότερο δείχνοντας την κακή ενημέρωση του κοινού στην Ελλάδα ενώ σε πολλές περιοχές κλείνουν σχολές τουριστικών επιχειρήσεων δείχνοντας με χαρακτηριστικό τρόπο την κατάντια της Ελλάδος.

Με το δίκιο μου λοιπόν κάνω αυτή τη συζήτηση αφού βλέπω γύρω μου ότι ούτε οι πολίτες δεν κατανοούν επαρκώς την σημασία του τουρισμού και όσοι βρέθηκαν να εργάζονται εκεί βρέθηκαν μη συνειδητά επειδή δεν έβρισκαν αλλού δουλειά και μόνο τώρα που βλέπουν τους γνωστούς τους να πεινάνε και να μην έχουν εισόδημα λόγω οικονομικής κρίσης κατανοούν μερικώς το πόσο σημαντικός και ισχυρός είναι ο κλάδος τους. Πολλοί μάλιστα, επειδή δεν ξέρουν, προτιμούν να γίνουν τα παιδιά τους με τη βούλα άνεργοι υπάλληλοι γραφείου αντί π.χ. υπεύθυνοι δημοσίων σχέσεων σε μεγάλα ξενοδοχεία ή μάγειρες και σεφ ή γιατί όχι ακόμη και απλοί σερβιτόροι, εργασία άδικα υποτιμημένη.

Και έτσι βλέπεις φτωχούς γονείς να προσπαθούν να σπουδάσουν τα παιδιά τους σε ιδιωτικά ΙΕΚ ή ΤΕΙ και πανεπιστήμια, διάφορες δήθεν επιστήμες, οι οποίες το μόνο που εξασφαλίζουν στα παιδιά τους είναι η δυστυχία και η κατεστραμμένη ζωή, αυτών αλλά και των γονιών τους που λυγίζουν για να τα σπουδάσουν. Μετατρέποντάς τα παιδιά έτσι αργότερα σε άγριους εξεγερμένους, γιατί τι άλλο να κάνει ένας μακροχρόνια άνεργος νέος άνθρωπος παρά να εξεγερθεί όταν δεν βλέπει άλλη επαγγελματική λύση για να ζήσει.

Προοπτικές και κίνδυνοι

Στην Ελλάδα το τουριστικό θαύμα που έχει δημιουργηθεί έχει δημιουργηθεί χωρίς κανέναν κρατικό σχεδιασμό, μόνο από την φυσική ροπή των πραγμάτων. Αν σαν χώρα στοχεύσουμε στα συγκριτικά μας πλεονεκτήματα ένα από τα πιο σπουδαία των οποίων είναι ο τουρισμός, τότε θα μπορούσαμε να αναπτύξουμε σήμερα έρημες περιοχές μέσα από ένα άλλο νομοθετικό πλαίσιο που θα κάνει πιο εύκολες τις μεγάλες και μικρές επενδύσεις στον τουρισμό.

Επίσης θα μπορούσαν να γίνουν και κρατικές επενδύσεις ή τουλάχιστον κρατικά σχέδια αντί να περιμένουμε τις αγορές να κάνουν την δουλειά τους. Και έτσι να επιταχύνουμε την ανάπτυξη και τις εξελίξεις.

Σημειώνω το ρεζίλεμα της Ελλάδος να μην μπορεί να φτιάξει επαρκείς μαρίνες για να πιάσει μια ολόκληρη αγορά τουριστικών σκαφών, ιστιοφόρων και γιοτ, να φτιάξει γκόλφ, να φτιάξει θρησκευτικό τουρισμό, ορειβατικό και χειμερινό τουρισμό όπως έχει π.χ. η Αυστρία, να φτιάξει τουρισμό για αθλητισμό και εξτρίμ σπόρτς. Κάθε είδος από αυτά που ανέφερα παραπάνω θα μπορούσε σε προοπτική 20ετίας να είναι άλλο ένα 40ρη δις ευρώ επί του ΑΕΠ!!

Και όμως κοιμόμαστε όρθιοι και περιμένουμε να πιάσουμε το λαχείο των γεωτρήσεων. Που μακάρι να το πιάσουμε αλλά γιατί δεν κάνουμε κινήσεις και προς τα σίγουρα αντί να κάνουμε ευχές περί αόριστης ελληνικής παραγωγικότητας και Ελλήνων που δήθεν πρέπει να δουλεύουν πιο πολύ ή κάνουμε όνειρα για μια νέα τεχνολογική καινοτομία που θα έρθει ουρανοκατέβατη με μεταφυσικό τρόπο εκ του μηδενός αντί να διδαχθούμε από την μικρή καινοτομία βασισμένη στα ήδη υπάρχοντα συγκριτικά μας πλεονεκτήματα που περιγράφει ο  Α.Δοξιάδης: Οι ιδιαιτερότητες της ελληνικής καινοτομίας.

Και ο νέος κίνδυνος που αναπτύσσεται τα τελευταία 10 χρόνια λέγεται ευρώ. Το ευρώ έχει στρεσάρει άσχημα τους εργαζομένους στον τουριστικό κλάδο και το ευρώ έχει κάνει τον τουρισμό ξαφνικά πολύ ακριβότερο από όσο ήταν την δεκαετία του 1990 χωρίς να έχει μπορέσει η ποιότητα των υπηρεσιών του να προλάβει να ανέβει τόσο γρήγορα όσο ανέβηκαν οι τιμές του. Και ενώ οι αφίξεις αυξάνονται τα έσοδα δεν αυξάνονται αναλογικά ισόποσα. Και επειδή οι επιχειρηματίες προσπαθούν να κρατήσουν σταθερό το επίπεδο των κερδών τους την πληρώνουν οι εργαζόμενοι.

Κύρια συνέπεια του ευρώ είναι η μείωση της σεζόν από τους κοντά 7 μήνες σε μετά βίας 5 μήνες. Λιγότερα ένσημα, λιγότερες ασφαλιστικές εισφορές, λιγότερα εισοδήματα.

Παράλληλα, αποτέλεσμα της πίεσης του ευρώ ήταν ότι την τελευταία 10ετία έκλεισαν χιλιάδες παραγωγικές τουριστικές μονάδες. 

Και όπως η είσοδός μας στην ΕΟΚ αποδιάρθρωσε μεγάλο μέρος της παραγωγικής δομής της Ελλάδος (π.χ. τον αγροτικό τομέα), σήμερα το ευρώ καταστρέφει το τελευταίο "χαρτί" του ελληνικού παραγωγικού ιστού που λέγεται τουριστική βιομηχανία  την οποία μόνο όσοι έχουν ζήσει από μέσα μπορούν να κατανοήσουν την τεράστια σημασία της αβίαστα.

Οι υπόλοιποι όταν ακούνε τουρισμό θυμούνται την ατυχή ρήση του Ανδρέα "δεν θα γίνουμε γκαρσόνια της Ευρώπης" καθώς και τα let rooms της δεκαετίας του 1980....Σήμερα υπάρχουν τουριστικά χωριά που τα δείχνει το travel channel ως πρότυπα τουριστικών προορισμών όπως π.χ. το Costa Navarino στην Πελοπόννησο (http://www.costanavarino.com/) ή παλαιότερα άλλα στην Κρήτη. Ακόμη όμως και μικρότερες μονάδες, ακόμη και η άναρχη ανάπτυξη είναι καλύτερα από τον θάνατο που χτυπάει σήμερα πολλούς νομούς της Ελλάδος όπου θα μπορούσε να υπάρχουν υποδομές χειμερινού τουρισμού και να εργάζονται εκεί πολλές εκατοντάδες χιλιάδων άνεργοι που σήμερα κυριολεκτικά σβήνουν.

Ας ξεκολλήσουμε λοιπόν από τους αναθεματισμούς έναντι των αθώων εργαζομένων, τα ευχολόγια για silicon valley εκ του μηδενός και την εύρεση ενός ακόμη Κουβέιτ στο Αιγαίο και ας προσγειωθούμε στα καθόλου ευκαταφρόνητα σίγουρα πλεονεκτήματα που έχουμε και ας κάνουμε σχέδια και προγραμματισμό 30 χρόνια μπροστά για τουριστική ανάπτυξη φτωχών περιοχών της Ελλάδας που σήμερα υποφέρουν.

Αυτός είναι ο μόνος τρόπος για να βγούμε από την θανατηφόρα "λακκούβα"  της τρέχουσας οικονομικής κρίσης.

Αλλιώς αν συνεχίσουμε να αναπαράγουμε την επιχειρηματολογία του άσχετου πολιτικού προσωπικού θα διαλυθεί και ο τουρισμός, με την βοήθεια και του ευρώ, αλλά και της μη ύπαρξης σχεδίων για το μέλλον και στο τέλος θα κοιτάμε ο ένας τον άλλο. 

Σημείωση: Όλα αυτά που περιγράφω για οικονομική ανάπτυξη και τουριστικό σχεδιασμό δεν αφορούν τα προσωπικά μου γούστα. Αν φτιαχνόταν γύρω μου ένα νέο Bodrum θα άλλαζα τόπο κατοικίας, κάπου που θα μπορώ να είμαι κοντά σε παρθένα φύση και στην ηρεμία μου. Τα λέω όμως όλα αυτά γιατί αν το ζητούμενο είναι η επιβίωση μεγάλων κομματιών του πληθυσμού και η ανάπτυξη της χώρας τότε οι επιλογές δεν είναι πολλές.

Για περισσότερες πληροφορίες δείτε την παρακάτω έρευνα από όπου άντλησα πολλά στοιχεία: http://www.greektourism2020.gr/fileadmin/GreekTourism2020/gt2020_documents/oreksi_diavasma/100201Meleth.pdf