Ο φανατισμός η ελλιπής παιδεία και η συνέπειες του...

 

 Ως φανατισμό εννοούμε την τυφλή υπακοή σε μιαν ιδέα, την οποία υπηρετούμε με πεισματικό ζήλο, ως το σημείο να ασκούμε βία για να υποχρεώσουμε άλλους να την ακολουθούν και να τιμωρούμε όποιον δεν είναι διατεθειμένος να την ενστερνιστεί. Στην έννοια του φανατισμού υπονοείται ότι η ιδέα στην οποία είναι αφοσιωμένος ο φανατικός είναι μια ιδέα εσφαλμένη και επικίνδυνη, που δεν αξίζει να την ενστερνίζεται κανείς με τόση επιμονή. Σε τούτο ο φανατισμός αντιτίθεται στον ενθουσιασμό: ενθουσιώδης είναι ο οπαδός μιας ιδέας ευγενικής, μεγαλόψυχης ή φιλάνθρωπης. Συνέπειες μιας φανατικής στάσης και νοοτροπίας είναι η μισαλλοδοξία για τις ιδέες των άλλων και ένα πνεύμα μανιώδους προσηλυτισμού που δεν αποφεύγει τα βίαια ή και απάνθρωπα μέσα. 

Ο φανατισμός συνδέεται γενικά με το δογματισμό, δηλαδή με την πίστη σε μιαν αλήθεια ή σε ένα σύστημα αληθειών, που από τη στιγμή που θα τις αποδεχθούμε δεν πρέπει πλέον να τίθενται υπό αμφισβήτηση και που αρνούνται τη συζήτηση με άλλες. Σε μια κοινωνία στην οποία μια ομάδα φανατικών παίρνει το προβάδισμα, γεννιέται ως αντίδραση και διαδίδεται το πνεύμα του κομφορμισμού. 

Ο κομφορμισμός απαντάει στον πεισματικό ζήλο του φανατικού με τον δειλό ζήλο εκείνου που δεν θέλει να διατρέξει τον κίνδυνο να καταδιωχθεί για τις ιδέες του, με την υποτακτική και δουλική αποδοχή των αληθειών των άλλων, αν και στο βάθος δεν τις πιστεύει. 

Ο εχθρός και των δύο είναι το κριτικό πνεύμα, η χρήση του λόγου που ενισχύεται από την εμπειρία. Το κριτικό πνεύμα εναντίον της έξαψης των φανατικών διδάσκει την αίσθηση του ορίου και την αρετή της ανεκτικότητας και εναντίον της υποταγής των κομφορμιστών υποκινεί την αμφιβολία και μας μαθαίνει να σκεφτόμαστε με το δικό μας μυαλό, δρώντας άλλοτε σαν φραγμός και άλλοτε σαν κέντρισμα. 

Όπως στο φανατισμό αντιπαρατίθεται, για το καλό, η ανεκτικότητα, έτσι του αντιπαρατίθεται, για το κακό, ο κυνισμός (με τη συνήθη και όχι με τη φιλοσοφική έννοια του όρου). Ο φανατικός πιστεύει με ακραίο τρόπο σε μία μόνον ιδέα. Ο κυνικός δεν πιστεύει σε καμιά, αλλά είναι διατεθειμένος να επωφεληθεί από όλες ανάλογα με το όφελος που θα αποκομίσει.

Το νόημα που σήμερα δίνουμε στη λέξη φανατισμός και όλα όσα κατανοούμε με αυτήν την έννοια συνδέονται στενά με την πολεμική των φιλοσόφων του Διαφωτισμού. Η λέξη φανατισμός έχει στη γλώσσα τους ένα ευρύτατο νόημα: υποδεικνύει όλα όσα αυτοί καταπολεμούν και θα ήθελαν να δουν να χάνονται από τον κόσμο για την ευτυχία του ατόμου και την πρόοδο της ανθρωπότητας, δηλαδή τη θρησκευτική δεισιδαιμονία και τις ολέθριες συνέπειές της, τους πολέμους, τις διώξεις, τα μαρτύρια της πυράς. 

Αν θα θέλαμε να εκφράσουμε με μια διατύπωση το συνολικό νόημα της μάχης του Διαφωτισμού, δεν θα μπορούσαμε να την ορίσουμε καλύτερα παρά ως την πιο εκτεταμένη και λαϊκή διανοητική μάχη εναντίον του φανατισμού που διεξήχθη ποτέ (...). 

Η διαφορά ανάμεσα στους Διαφωτιστές, οι οποίοι έβγαιναν από δυο αιώνες θρησκευτικών πολέμων, και σε μας έγκειται στο ότι ο φανατισμός στον οποίο αυτοί επιτέθηκαν ήταν σχεδόν αποκλειστικά θρησκευτικός, ενώ εκείνος του οποίου την εμπειρία έχουμε σήμερα είναι σχεδόν αποκλειστικά πολιτικός. Τα ιστορικά πρόσωπα που ενσάρκωναν το φανατισμό ήταν ένας Τορκεμάδα, ένας Καλβίνος, έτσι όπως είναι για μας οι διάφοροι Γκέμπελς των ολοκληρωτικών καθεστώτων. 

Η άλλη βαθύτερη διαφορά ανάμεσα σε μας και στους φιλοσόφους του Διαφωτισμού αναφέρεται στις αιτίες και στις θεραπείες. Εκείνοι έβλεπαν στην άγνοια του απλού λαού (που την εκμεταλλεύονταν οι πονηροί) τη μεγαλύτερη αιτία της πρόληψης που γεννούσε τα φαινόμενα του ατομικού και συλλογικού φανατισμού. Και ανάγοντας το πρόβλημα σε μια πάλη του φωτός του λόγου ενάντια στα σκοτάδια της προκατάληψης, δεν έβλεπαν άλλη θεραπεία παρά μόνο τη διάδοση μιας γνώσης βασιζόμενης στο λόγο και στην εμπειρία. Εμείς, έπειτα από την πιο τρομερή έκρηξη συλλογικού φανατισμού που υπήρξε ποτέ, το ναζισμό, είμαστε λιγότερο βέβαιοι για τις αιτίες και λιγότερο ήσυχοι σχετικά με τις θεραπείες. 

Η ιστορική εμπειρία μάς έχει διδάξει ότι οι κοινωνίες οι πιο αμόλυντες από το φανατισμό είναι εκείνες στις οποίες η διανοητική και πολιτική εκπαίδευση τείνει όλο και περισσότερο να βασίζεται στην ελεύθερη συζήτηση των ιδεών μάλλον και όχι στη διδασκαλία ήδη καθορισμένων συστημάτων αλήθειας, και των οποίων το καθεστώς εμπνέεται από την αρχή της πολλαπλότητας των δρόμων πρόσβασης στην αλήθεια και επομένως από την άρνηση μιας κρατικής φιλοσοφίας ή ιδεολογίας που θα είναι άλλη από εκείνη της ειρηνικής συνύπαρξης όλων των φιλοσοφιών ή ιδεολογιών. 

(Νομπέρτο Μπόμπιο, λήμμα «Φανατισμός»)

Πρωτίστως, οι ρίζες των ακραίων και δογματικών εκδηλώσεων εντοπίζονται κατά βάση στη σύγχρονη δομή της κοινωνίας, η οποία έχει οδηγήσει στην αλλοτρίωση του ατόμου. Ειδικότερα, Το χαμηλό πνευματικό επίπεδο, σε συνδυασμό με την ελλιπή παιδεία που παρέχεται , αδυνατούν να συνδράμουν τον άνθρωπο στη διεύρυνση της κριτικής του σκέψης και των πνευματικών του οριζόντων, με αποτέλεσμα την εύκολη χειραγώγηση και τον εξανδραποδισμό του από φανατικές ιδεολογίες.

Οι στερεότυπες αντιλήψεις που διαιωνίζονται στο περιβάλλον της οικογένειας, του σχολείου αλλά και της ευρύτερης κοινωνίας αποτελούν τροχοπέδη στην καλλιέργεια της κριτικής οξυδέρκειας του ατόμου, με συνέπεια  την αδυναμία διάκρισης της αλήθειας και την εύλογη υιοθέτηση εσφαλμένων φανατικών πεποιθήσεων.

Η μονομερής και κατευθυνόμενη, από πάσης φύσεως συμφέροντα, λειτουργία των Μ.Μ.Ε. στοχεύει στην άμβλυνση των πνευματικών αντιστάσεων του ατόμου, καθώς επενεργεί απευθείας στο υποσυνείδητο καταστέλλοντας την κριτική επεξεργασία των μηνυμάτων. Συνεπώς, ο ενστερνισμός ακραίων τάσεων και ιδεολογιών καθίσταται εύκολο εγχείρημα.

Η άσκηση προπαγάνδας από αυτόκλητους «σωτήρες» σκοπό έχει τη χειραγώγηση της εύπλαστης μάζας και τον αποπροσανατολισμό της από τα ευγενή ιδανικά, εμφυσώντας της ακραία εθνικιστικά ιδεώδη, τα οποία αποδέχεται άκριτα και άβουλα.
 
Ιδιαίτερα οι νέοι, όντες ευάλωτοι, ενθουσιώδεις και εύπιστοι, στην προσπάθειά τους να αποκοπούν από τα παραδοσιακά κοινωνικά και πολιτικά πρότυπα τα οποία αποστρέφονται, αγκιστρώνονται σε νέες και ακραίες ιδεολογίες και αυθεντίες μεσσιανικού χαρακτήρα.

Το τεχνοκρατικό πνεύμα της εποχής σε συνδυασμό με την έλλειψη ανθρωπιστικής παιδείας αλλοτριώνουν τον άνθρωπο από τις πανανθρώπινες αξίες, με συνέπεια να καθίσταται εύκολα πρεσβευτής ακραίων φανατικών ιδεολογιών και πεποιθήσεων.
 
Η ανασφάλεια του σύγχρονου ανθρώπου σε συνδυασμό με την αγανάκτηση που νιώθει λόγω της κρίσης των κοινωνικοπολιτικών δομών εύκολα τον ωθούν στη μαζοποίηση και την τυφλή προσήλωσή του σε ακραίες απόψεις που υπόσχονται την ανατροπή της διαμορφωθείσας προβληματικής συγκυρίας.

Τα υλιστικά πρότυπα της εποχής και η ταυτόχρονη αποσιώπηση του αντίρροπου λόγου των πνευματικών ανθρώπων από τους μοχλούς άσκησης προπαγάνδας μετατρέπουν το άτομο σε ένα ατομοκεντρικό και εγωπαθές ον, το οποίο έχει απωλέσει κάθε ψήγμα αλτρουισμού και αλληλεγγύης.

Άμεση απόρροια αυτού είναι η υιοθέτηση φανατικών και απάνθρωπων συμπεριφορών, με στόχο την ικανοποίηση κάθε ιδιοτελούς σκοπού.

Η ηθική κρίση σε συνδυασμό με την έλλειψη ανεκτικότητας και αποδοχής της διαφορετικότητας στο πλαίσιο της πολυπολιτισμικής κοινωνίας οδηγούν συχνά το σύγχρονο άνθρωπο στη φανατική απόρριψη «ξένων» και «απειλητικών» κοινωνικών,πολιτικών, θρησκευτικών, αθλητικών και άλλων πεποιθήσεων.



Τα αίτια της διάδοσης του φαινομένου του φανατισμού καταδεικνύουν την ανάγκηριζικής αντιμετώπισης του προβλήματος, ιδιαίτερα στο πλαίσιο μιας πολυπολιτισμικής κοινωνίας,υπογραμμίζοντας τον ιδιαίτερο ρόλο που μπορεί να διαδραματίσειο χώρος της εκπαίδευσης.
Ως μικρογραφία της κοινωνίας και φορέας των ανθρωπιστικών ιδεωδών, το σχολείο είναι σε θέση να καταπολεμήσει τη μισαλλοδοξία και να εμφυσήσει στους νέους ευγενή ιδανικά,προκειμένου να αντιστέκονται στην εκφοβιστική προπαγάνδα των φανατικών θέτοντας την έλλογη σκέψη στην υπηρεσία της κοινωνικής αλληλεγγύης.
horizontes.gr/downloads/themata/oriz13/3/ell_230213.pdf‎